Εκδόθηκε το νέο βιβλίο του Aναπληρωτή Kαθηγητή Φιλοσοφίας με γνωστικό αντικείμενο των Μέσων Χρόνων και της Αναγέννησης του τμήματος Φιλοσοφίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, Γεωργίου Στείρη, με τίτλο «Ευτοπία: Πολιτική θεοσοφία στην πρώιμη νεωτερικότητα» από τις εκδόσεις Ινστιτούτο του Βιβλίου – Καρδαμίτσα.
Από αυτή την πραγματικά ενδιαφέρουσα συνέντευξη μαθαίνουμε όχι μόνο για το βιβλίο καθ’ αυτό, αλλά για τη συνολική οπτική του συγγραφέα όσον αφορά σκοπιές της πολιτικής και πάντως, όχι απλά σε θεωρητικό επίπεδο, αλλά χειροπιαστά, αφού ως απόρροια της συζήτησης προκύπτει η διαπίστωση πως ο κριτικός χαρακτήρας της φιλοσοφίας μπορεί να υπηρετήσει την πολιτική και να οδηγήσει στις καλύτερες δυνατές αποφάσεις για όλους.
Πρόκειται, λοιπόν, για μια συνέντευξη με αντικείμενο την κυκλοφορία ενός πολλά υποσχόμενου βιβλίου με πρακτικές πολιτικές προεκτάσεις και ένα θέμα που μπορεί να διευρύνει τους ορίζοντες όσων αγαπούν την φιλοσοφία, αλλά και την πολιτική.
Κάπως έτσι θέσαμε τα εξής ερωτήματα:
Ευχή: Να ευχηθούμε καταρχάς μια καλή επιτυχία στην κυκλοφορία του νέου σας βιβλίου «Ευτοπία: Πολιτική θεοσοφία στην πρώιμη νεωτερικότητα». Τύχη αγαθή!
Απάντηση: Σας ευχαριστώ πολύ.
Ερώτηση: Ξεκινώντας, η συλλογιστική πορεία των ερωτήσεών μας εδράζεται στο εξής σημείο: Πώς εκκινείται η συζήτηση περί «πολιτικής θεοσοφίας»; Ποια είναι δηλαδή η σύνδεση μεταξύ πολιτικής και θεολογίας;
Απάντηση: Η κυρίαρχη αντίληψη, τόσο στην ερευνητική κοινότητα όσο και στο ευρύτερο κοινό, είναι ότι ο νεώτερος πολιτικός στοχασμός είναι θεμελιωδώς εκκομισκευμένος και αντιμεταφυσικός, σε αντίθεση με τον μεσαιωνικό που παραμένει εξαρτημένος από τις μεγάλες μονοθεϊστικές θρησκείες. Έχει όμως ήδη φανεί από την έρευνα ότι πολλές από τις έννοιες της πολιτικής στην πρώιμη νεωτερικότητα (16ος-17ος αιώνας) συνιστούν στην πραγματικότητα εκκοσμικευμένες θεολογικές έννοιες, στο πλαίσιο μιας πολιτικής θεολογίας, μιας στην πραγματικότητα θεολογικής πολιτικής υπό κοσμικό μανδύα. Στο βιβλίο μου προσπαθώ να διευρύνω το πεδίο, δείχνοντας ότι, πλέον της πολιτικής θεολογίας, η πολιτική στην περίοδο αυτή θεμελιώνεται και σε θεοσοφικές έννοιες. Προτείνω τον όρο πολιτική θεοσοφία, για να περιγράψω το πώς απόκρυφα κείμενα και τέχνες (αλχημεία, μαγεία, αστρολογία κ.ά.) καθορίζουν την πολιτική, τόσο στη θεωρία όσο και στην πράξη, στον 16ο και 17ο αιώνα.
Ερώτηση: Αυτή η σύνδεση πότε και πώς σταματά, έτσι ώστε, σήμερα πια, να έχουμε κατά νου δύο τελείως διαφορετικές -διαμετρικά αντίθετες, θα έλεγε κανείς- ερμηνείες, για τις έννοιες της πολιτικής και της θεολογίας;
Απάντηση: Όπως σας είπα πρωτύτερα, αυτός ο ριζικός διαχωρισμός είναι μάλλον μια ψευδαίσθηση. Πολλές από τις έννοιες της σύγχρονης πολιτικής αποτελούν στην πραγματικότητα εκκοσμικευμένες θεολογικές και θεοσοφικές έννοιες. Στο βιβλίο μου προσπαθώ να δείξω πώς, για παράδειγμα, η τεχνοκρατική αντίληψη για την πολιτική προέκυψε από τον πολιτικό θεοσοφισμό της πρώιμης νεωτερικότητας και τις μυστικές εταιρείες που είχαν συστήσει οι πρωτεργάτες του κινήματος αυτού, ώστε να πραγματώσουν το κεντρικό πολιτικό τους ιδεώδες, τη μεγάλη αναμόρφωση του κόσμου. Κομβική θέση στο κίνημα αυτό διαδραματίζουν ο Φράνσις Μπέικον, ο θεωρούμενος ως θεμελιωτής της νεωτερικότητας, και ο Κομένιος, το όνομα του οποίου έχει δοθεί και στο γνωστό ευρωπαϊκό πρόγραμμα.
Τρεις σχεδόν αιώνες αργότερα το ιδεώδες της διακυβέρνησης από τεχνοκράτες θεωρείται εκσυγχρονιστικό και προοδευτικό. Εκείνο που δεν είναι σαφώς αντιληπτό είναι ότι αυτό έχει προέλθει από την πολιτική θεοσοφία της πρώιμης νεωτερικότητας, κουβαλώντας όλους τους περιορισμούς και τις αδυναμίες της, καθώς αφορά σαφώς το προνεωτερικό παράδειγμα. Επίσης, οι ρίζες και ο τρόπος λειτουργίας των σύγχρονων δεξαμενών σκέψης (think tanks) βρίσκονται στον πολιτικό θεοσοφισμό του 17ου αιώνα. Η σύγχρονη πολιτική διατηρεί πολλά από τα χαρακτηριστικά των μυστικών εταιρειών. Πέρα από τα μεσαιωνικά arcana imperii (μυστικά της εξουσίας), στηρίζεται σε και διαχειρίζεται τα arcana scientiae (μυστικά της επιστήμης). Ο σκληρός πυρήνας της πολιτικής σήμερα συγκροτείται από έναν κύκλο ανθρώπων με έμφαση στην επιστημονικότητα, καθορισμένη μέσω τυπικών διαδικασιών.
Ερώτηση: Η λέξη «ευτοπία» είναι εκείνη ίσως που μένει ως ο πιο δυνατός απόηχος του τίτλου του βιβλίου με μυστηριακές προεκτάσεις, όπως πηγάζει και από τη θεματική του βιβλίου σας, άλλωστε. Τι σας έκανε να ασχοληθείτε ερευνητικά με μία τέτοια θεματική;
Απάντηση: Παρότι έχει επικρατήσει ο όρος ουτοπία, επικεντρώνομαι σε κείμενα που οι ίδιοι οι συγγραφείς τους θεωρούν ευτοπίες, καθώς σε αυτά περιγράφουν άριστες, ιδανικές πολιτείες. Ο όρος ουτοπία είναι στην πραγματικότητα ουδέτερος. Αντίθετο της δυστοπίας είναι η ευτοπία, όχι η ουτοπία. Μάλιστα, στο ποίημα με το οποίο ολοκληρώνεται η «Ουτοπία» του Τόμας Μορ, αναφέρεται ότι το νησί θα έπρεπε να αποκαλείται Ευτοπία και όχι Ουτοπία, επειδή από τη μια υπερτερεί της πλατωνικής Καλλίπολης και από την άλλη επειδή οι κάτοικοί του και οι θεσμοί του υπερβαίνουν κάθε σύγκριση.
Θα έλεγα ότι η σύγχρονη συζήτηση περί δυστοπίας, ειδικά από την σκοπιά των δυνατοτήτων ελέγχου που παρέχει η τεχνολογία, με έφερε να μελετήσω προσεκτικά το ευτοπικό ιδεώδες. Το πώς δηλαδή η αισιοδοξία του 17ου αιώνα, για απόλυτα ευημερούσες κοινωνίες χάρη στην επιστήμη, μετατράπηκε σε απαισιοδοξία. Επίσης, από την έρευνά μου διαπίστωσα και άλλη μια παρανόηση: τη σύνδεση της νεωτερικής ευτοπίας με τον φιλελευθερισμό, μέσω της τεχνοκρατίας. Η ευτοπία δεν συνάδει κατ΄ ουσία με τα φιλελεύθερα ιδανικά της νεωτερικότητας, παρά τις επιμέρους φιλελεύθερες ιδέες και ρυθμίσεις που συχνά εμφανίζονται στην ευτοπική γραμματεία. Με δεδομένη την παραδοχή των συγγραφέων ευτοπιών ότι η γνώση είναι ένα κλειστό σώμα, που έχει παραδοθεί στην ανθρωπότητα μέσω του Θεού, δεν αφήνονται περιθώρια αλλαγών. Το αγαθό, ατομικό και κοινωνικό, είναι δεδομένο. Δεν επιδέχεται ερμηνειών και αναθεωρήσεων. Και φυσικά, όπως στον προνεωτερικό κόσμο, το ατομικό υποτάσσεται βίαια στο κοινωνικό. Πρόοδος δεν θεωρείται η ανοιχτότητα και η αέναη αλλαγή, αλλά η επιστροφή σε ένα χαμένο παράδεισο. Τα ιδανικά αυτά δεν συνάδουν με τα σύγχρονα ιδεώδη.
Η πολιτική θεοσοφία έρχεται, σε ένα κόσμο γεμάτο αβεβαιότητες, να προσφέρει βεβαιότητες. Όπως και σήμερα, μέσα στην πανδημία, μεγάλα στρώματα αναζητούν βεβαιότητες όχι στην επιστήμη, αλλά στον αποκρυφισμό, ενώ άλλοι αντιλαμβάνονται την επιστήμη με θεοσοφικό τρόπο, ως ένα σώμα αλάνθαστης γνώσης που δεν επιδέχεται αμφισβήτηση και αναθεώρηση.
Ερώτηση: Πως τοποθετούνται οι «ευτοπίες» δίπλα στη θεολογία και δίπλα στην πολιτική και κυρίως σε μια τόσο ρευστή ιστορική περίοδο, όπως αυτή με την οποία ασχολείστε;
Απάντηση: Τα ιδεώδη των στοχαστών που εξετάζονται στο βιβλίο μου είχαν θεοσοφική αφετηρία κα πολιτική στόχευση. Οι εκφραστές τους προσπάθησαν να δώσουν σάρκα και οστά στο ευτοπικό τους ιδανικό. Δημιούργησαν μια σειρά μυστικών εταιρειών, αρχικός στόχος των οποίων ήταν η πανευρωπαϊκή συνεργασία των επιστημόνων ώστε να διασφαλιστεί η γνώση και να επιτευχθεί η μεγάλη αναμόρφωση της Ευρώπης, με όρους πολιτικό-θεοσοφικούς. Η αναμόρφωση αφορούσε όλο τον πλανήτη και θα επιτυγχανόταν μέσω διεθνών δικτύων απρόσκοπτης διακίνησης ιδεών και αγαθών, τα οποία θα διασφάλιζαν τη συλλογική προκοπή και ευημερία, αφού η γνώση και τα αγαθά της θα εξασφάλιζαν τη συλλογική ευημερία και θα απάλλασσαν την ανθρωπότητα από τα δεινά. Επρόκειτο, για ένα χιλιαστικό όραμα, χωρίς όμως θεολογικό περιεχόμενο· για ένα σχέδιο πολιτικής δίχως –ή έστω με ελάχιστους– πολιτικούς. Το ρόλο των πολιτικών σε αυτή τη νέα πραγματικότητα, στη Νέα Ιερουσαλήμ ή τη Νέα Εδέμ, θα τον είχαν οι επιστήμονες, υπό τη θεοσοφική έννοια.
Ερώτηση: Φέρνοντας το θέμα του βιβλίου σας στη σύγχρονη επικαιρότητα: Θεωρείτε πως έχει κάτι να μας δώσει στο σήμερα; Ως ενδεχόμενη απάντηση ή και προτροπή σε ποιες πρακτικές;
Απάντηση: Η ευτοπία αποτελεί καταστατικά μια απαισιόδοξη προοπτική, με αισιόδοξο πρόσωπο. Στηριζόμενη σε πυλώνες που δεν επιδέχονται αμφισβήτηση, επαγγέλλεται την επιστροφή σε κάποιον χαμένο παράδεισο. Αυτός ο χαμένος παράδεισος –που συμπεριλαμβάνει μια μακρόχρονη νεανική ζωή, γεμάτη υγεία και σφριγηλότητα– συνοψίζεται στο μετανθρωπικό ιδεώδες του 21ου αιώνα. Η σύγχρονη επιστήμη, με τον τρόπο περίπου που ο Μπέικον περιγράφει τα όσα συμβαίνουν στον Οίκο του Σολομώντα, επιδιώκει, αλχημικώ τω τρόπω, να περάσει η ανθρωπότητα σε ένα ανώτερο στάδιο, με έμφαση στην πνευματικότητα και τη μετεξέλιξη της υλικής φύσης του ανθρώπου. Βιολόγοι και ιατροί πιστεύουν ότι στο γενετικό κώδικα του ανθρώπου και την ευρύτερη φύση υπάρχουν εγγεγραμμένες δυνατότητες, που μένουν να ενεργοποιηθούν ώστε να περάσουμε σε ένα στάδιο πληρότητας, όπου θα έχουν τελειωθεί οι κατασκευαστικές δυνατότητές μας. Πρόκειται για καταστατική επιδίωξη των ευτοπιών της πρώιμης νεωτερικότητας, με σαφείς θεοσοφικές και πολιτικές συνδηλώσεις. Και φυσικά, η συνειδητοποίηση της γενικότερης και βαθιάς εξάρτησης της πολιτικής από έννοιες θεολογικές και θεοσοφικές μας βοηθά να κατανοήσουμε καλύτερα το πολιτικό φαινόμενο στην εποχή μας, απελευθερωμένοι από ορισμένους μύθους περί απόλυτης εκκοσμίκευσης της πολιτικής και απελευθέρωσής της από τη θεολογία και το μυστικισμό.
Ερώτηση: Διευρύνοντας το προηγούμενο ερώτημα, ποια είναι η θέση της φιλοσοφίας σε σχέση με την πολιτική; Ποιος είναι ο πρακτικός ρόλος μέσω του οποίου, η πρώτη θα μπορούσε να υπηρετήσει την δεύτερη, ή το αντίθετο;
Απάντηση: Η φιλοσοφία τους τελευταίους αιώνες είναι πρωταρχικά κριτική. Υποβάλλει σε διαρκή έλεγχο ιδέες και πράξεις, ώστε να μειώσει το ψεύδος μέσα στις κοινωνίες μας. Δεν μπορούμε να μιλάμε σήμερα για το παλαιό όραμα να κυβερνήσουν οι φιλόσοφοι, γιατί η πολιτική σχετίζεται κυρίαρχα με την πράξη και όχι με τη θεωρία. Ο πολιτικός κρίνεται κυρίως από το αν μπορεί να αναλάβει την ευθύνη που αντιστοιχεί στις θεσμικές του υποχρεώσεις και την ανταπόκριση στις προκλήσεις που τίθενται. Θα ήταν όμως χρήσιμο οι πολιτικοί να διαπνέονται από ένα κριτικό φιλοσοφικό πνεύμα, το οποίο θα τους επιτρέψει να δουν το έργο τους με άλλο τρόπο και να είναι περισσότερο πρόθυμοι να αυτοελέγχονται και να αναθεωρούν.
Ερώτηση: Αν είχατε τη δυνατότητα να μεταφέρετε κάτι από το βιβλίο σας στην πολιτική ζωή της χώρας, που να μπορούσε να ακουστεί εντός του κοινοβουλίου, για παράδειγμα, τι θα ήταν αυτό;
Απάντηση: Να ξαναδούμε τη σχέση επιστήμης και πολιτικής, η οποία ενισχύθηκε μέσα στην πανδημία. Είναι προφανές ότι στα επιστημονικά ζητήματα τον πρώτο και τελευταίο λόγο έχουν οι ειδικοί επιστήμονες. Δεν έχουν όμως τη θεσμική κατοχύρωση να λάβουν ή να υπαγορεύσουν μείζονες πολιτικές αποφάσεις, επειδή δεν είναι αιρετοί και στερούνται της λαϊκής νομιμοποίησης. Τις τελικές αποφάσεις οφείλουν να τις λάβουν οι πολιτικοί, οι οποίοι λογοδοτούν στους πολίτες και τα θεσμικά όργανα. Αυτό γιατί οι πολιτικές αποφάσεις έχουν συνέπειες, σοβαρότατες μάλιστα, στο γενικό πληθυσμό. Η τεχνοκρατική αντίληψη για την πολιτική δεν πρέπει να διαστρέφει το πνεύμα της δημοκρατίας.
Ερώτηση: Υπάρχουν σημεία στο βιβλίο σας που θα προτείνατε στον αναγνώστη να σταθεί περισσότερο ή κάποιος συγκεκριμένος τρόπος ανάγνωσης, ώστε να κατανοηθούν καλύτερα οι έννοιες που πραγματεύεστε;
Απάντηση: Θα του πρότεινα να δει τα στοιχεία, όπως αυτά αντλούνται από τις πρωτογενείς πηγές. Υπάρχει μια εμμονή τις τελευταίες δεκαετίες να υποτάσσουμε τις πρωτογενείς πηγές σε μια «κοπτοραπτική», η οποία αφορμάται από κυρίαρχα αφηγήματα ή επιδιώξεις των ερευνητών. Η δική μου πρόταση είναι να δούμε πιο ανοιχτά τα πράγματα, προσπαθώντας να αξιοποιήσουμε όλο το εύρος των δυνατοτήτων που τα κείμενα μας παρέχουν. Η κατανόηση είναι πρωταρχικό έργο μας, η ερμηνεία και η χρήση των πορισμάτων της έρευνας έπονται. Η εμμονή σε ορθοδοξίες και ο ευνουχισμός της έρευνας, με την περιχαράκωσή της στις καθιερωμένες ατραπούς, δεν βοηθά.
Εμείς με τη σειρά μας να ευχαριστήσουμε τον κ. Στείρη και να του ευχηθούμε ξανά μια καλή επιτυχία στο βιβλίο του και ό,τι καλύτερο στο αξιοσημείωτο ερευνητικό του έργο.
Εξώφυλλο:
Τίτλος: Ευτοπία. Πολιτική θεοσοφία στην πρώιμη νεωτερικότητα
Συγγραφέας: Γεώργιος Στείρης
Εκδόσεις: Ινστιτούτο του Βιβλίου – Καρδαμίτσα
Αριθμός Σελίδων: 256
Έτος έκδοσης: 2021
ISBN: 978-960-354-537-8
Περιγραφή:
Αποτελεί κοινό τόπο στη σύγχρονη βιβλιογραφία ότι πολλές από τις έννοιες της πολιτικής στην πρώιμη νεωτερικότητα (16ος-17ος αιώνας) συνιστούν στην πραγματικότητα εκκοσμικευμένες θεολογικές έννοιες, στο πλαίσιο μιας πολιτικής θεολογίας που κατέτεινε, εν μέσω θρησκευτικών διαμαχών και ερίδων, σε μια ουσιωδώς θεολογική πολιτική υπό νεωτερικό μανδύα. Δεν έχει όμως διασαφηθεί ότι στην ευτοπική γραμματεία της ίδιας περιόδου εμφανίζεται κυρίαρχα μια πολιτική θεοσοφία, καθώς πέρα από την κλασική και μεσαιωνική παράδοση, ο πολιτικός στοχασμός στους δύο αυτούς αιώνες έχει τουλάχιστον και άλλον έναν πυλώνα: το μυστικισμό –υπό τη μορφή των προφητειών, των αποκαλυπτικών κειμένων και της απόκρυφης γραμματείας– και τις scientiae occultae (αστρολογία, μαγεία, αλχημεία κ.ά.). Δεν θα ήταν υπερβολή να χαρακτηρίζαμε τις ευτοπίες της πρώιμης νεωτερικότητας ως κείμενα πολιτικής θεοσοφίας, καθώς κομβικές τους έννοιες, πρακτικές και στοχεύσεις αντλούνται από τη θεοσοφία, ως πίστη σε μια απόκρυφη γνώση που είναι προσιτή σε κύκλους μυημένων, το μυστικισμό και τις scientiae occultae. Στο βιβλίο αυτό επιχειρείται η ανάδειξη της απόπειρας θεμελίωσης και νομιμοποίησης της πολιτικής σε θεοσοφικές και μυστικιστικές έννοιες και πρακτικές στην πρώιμη νεωτερικότητα.
Αρχισυντάκτρια Politically Incorrect – Αρθρογράφος – Πολιτικός επιστήμονας
